kroonlantaarn op de Westermarkt in Amsterdam

De herinrichting van de Westermarkt werd op 18 december 1998 voltooid met de plaatsing van twintig kroonlantaarns op de bestaande antieke lantaarnpalen. Eerder werden er al kroonlantaarns geplaatst op de binnenplaats van Krasnapolsky achter de Pijlsteeg. Dit lantaarn-type is veelvuldig te zien op oude foto's van Jacob Olie en G.H. Breitner. Het is een belangrijk historisch feit: de oorspronkelijke "grachtenlantaarn" is in het straatbeeld teruggekeerd.

Op het gebied van de straatverlichting heeft Amsterdam een rijke traditie. In 1682 was Amsterdam zo "schitterend verlicht" dat zij tot voorbeeld diende van andere Europese steden. De stad werd toen verlicht door 2.380 olielantaarns, de zgn. Jan van der Heijden-lantaarns. Replica's van deze lantaarns zijn te zien op het Amstelveld, de Magere Brug en bij het Noord-Zuidhollands Koffiehuis (Stationsplein).

Met de komst van de gaslamp in de 19de eeuw veranderde de verlichting ingrijpend en dit gebeurde opnieuw met de elektrificatie van de openbare verlichting. De antieke gaslantaarn heeft echter de elektrificatie overleefd. De lantaarns konden eenvoudig worden omgebouwd (de gaslamp werd vervangen door een gloeilamp) en het is hieraan te danken dat de gaslantaarns in de stad zijn blijven bestaan.

Twee typen straatlantaarns uit het tijdperk van de gasverlichting komen nog op grote schaal voor: de achtkantige lantaarnpaal van 1867 en de ronde paal uit 1883. De mast van 1867 is nog op veel plaatsen in landelijk Amsterdam te vinden, omdat in 1883 de oude vervangen lantaarnpalen naar de buitenwijken werden verbannen. Maar op sommige plaatsen zijn ze blijven staan. Op het Spui zijn in 1996 afgietsels van deze paal geplaatst.

De meest voorkomende lantaarnpaal is de bekende ronde "grachtenlantaarn", waarvan er circa 3.000 in de binnenstad staan. Deze bestaat uit een ronde paal met een zware ronde sokkel met daarbovenop een kroonlantaarn: een sierlijke vierkante lantaarn met een palmetkrans en een keizerskroontje, dezelfde kroon die zowel op het Amsterdamse stadswapen als op de Westertoren prijkt. De paal is met zijn meegegoten eikenloof en kwastjes een prachtig voorbeeld van een negentiende eeuwse lantaarnpaal.

Op veel foto's van Jacob Olie is de kroonlantaarn te zien: de stad stond er vol mee. Het schijnt dat de keizerskroon in rood en goud was geschilderd. De kroonlantaarn is later vervangen door een ronde lantaarn (de zgn. Ritter-lantaarn), waaruit de huidige, kunststof opbouw is ontstaan, een verarming uit de jaren '70.

De kroonlantaarns die in 1998 op de Westermarkt werden geplaatst, zijn in Duitsland gemaakt aan de hand van gedetailleerde tekeningen van het Bureau Monumentenzorg. Inmiddels zijn er ook kroonlantaarns verschenen op de Herenmarkt en in de Falckstraat en op proef op de Prinsengracht bij de Leidsegracht. Het is nog niet bekend of de kroonlantaarn ook elders in de binnenstad zal terugkeren.

Bron: bureau Monumenten & Archeologie, gemeente Amsterdam