Lodewijk XVI stijl

In de periode ±1770-±1800 wordt in Amsterdam de Lodewijk XVI-stijl (Louis Seize) toegepast, hetgeen een terugkeer naar het classicisme betekent: de strakke lijn is terug. Kenmerken zijn versobering en symmetrie. De uitbundige versieringen verdwijnen en de gevels worden soberder. De rechte kroonlijst, soms met een driehoekig fronton, uitgevoerd in het vormenapparaat van het classicisme, komt weer in zwang. Het belangrijkste voorbeeld is gebouw Felix Meritis (1787) van Jacob Otten Husley (1738-1796). Andere voorbeelden zijn de Muiderpoort, Alexanderplein (1770), en het Occo-hofje, Nieuwe Keizersgracht 94 (1774).

Een goed, maar voor Amsterdam uitzonderlijk voorbeeld van een woonhuis in Lodewijk XVI-stijl is Herengracht 527 (1770). Dit huis heeft een pilastergevel in Palladiaanse stijl (ionische gecanneleerde pilasters en een groot fronton). Meer gangbaar zijn: Herengracht 182 (1772) door Ludwich Friedrich Druck, Herengracht 40 (1790), toegeschreven aan Jacob Otten Husley, en Herengracht 502 (1670, verbouwd in ±1790), thans ambtswoning van de burgemeester, door Abraham van der Hart.

Voor het enkele huis geldt dat de strakke en classicistische Lodewijk XVI-stijl zich slecht leent voor toepassing op hals- en klokgevels. Prinsenstraat 12 (±1775) is de enige, nog bestaande halsgevel, Singel 145 (±1780) en Korsjespoortsteeg 6 (±1780) de enige, nog bestaande klokgevels in Lodewijk XVI-stijl. Aanzienlijk populairder was de rechte lijstgevel (zonder middenverhoging). Dit type lijstgevel leent zich meer voor toepassing van de strakke Lodewijk XVI-stijl. De kroonlijst wordt vaak versierd met festoenen. Het puntdak boven de kroonlijst wordt aan het oog onttrokken met een klein schilddak, een groot fronton boven de kroonlijst of beiden.

Voorbeelden: Geldersekade 8 (±1775), Keizersgracht 146 (1780), Singel 176 (±1780), Nieuwezijds Voorburgwal 49 (±1780), Brouwersgracht 70 (±1790), Prinsengracht 124 (±1790), Damrak 83 en de achtergevel van Warmoesstraat 34 aan het water van het Damrak.

In de stad zijn ook nog fraaie houten onderpuien in de Lodewijk XVI-stijl te bewonderen. Voorbeelden: Nieuwezijds Voorburgwal 49, Korte Korsjespoortsteeg 8, Rusland 19-21.

In de periode ±1800-±1815 treedt een terugval in de architectuur op, veroorzaakt door de economische malaise. De in het buitenland populaire Empire-stijl (classicistisch en zwaar) wordt in Amsterdam dan ook nauwelijks toegepast. En als het wordt toegepast, blijft het vrij sober: er wordt voortborduurd op het sobere classicisme van de late-18de eeuw. De verschillen met de Lodewijk XVI-stijl zijn in Amsterdam zo klein dat soms niet altijd duidelijk is of sprake is van Lodewijk XVI of Empire. Waar moet men op letten? Er wordt een groter contrast tussen de vensters en muurdammen gemaakt, de versieringen op de lijst of attiek zijn soberder en worden weggelaten en het accent ligt nog meer op de ingang of middenpartij. Voorbeelden van dubbele huizen in Empire: Herengracht 460 (1803), Keizersgracht 743 (1807).

Bron: bureau Monumenten & Archeologie, gemeente Amsterdam